Znate li koje su najpoznatije fotografije vazduhoplovstva iz Drugog svjetskog rata i šta prikazuju?
Mnogo ratnih fotografija je nakon što su snimljene postalo više od dokumenta, a neke poput fotografija smrti španskog borca i iskrcavanja u Normandiji Roberta Cape, ubistva vijetnamskog gerilca Eddiea Adamsa, djevojčice spaljene napalmom Nicka Uta ili dizanja zastave na Ivo Jimi Joea Rosenthala stekle su status kulturnih ikona.
Vazduhoplovna fotografija je, s druge strane, mnogo više korištena kao sredstvo propagande nego kao svjedočanstvo. Tokom Drugog svjetskog rata u kojem je ratno vazduhoplovstvo prvi put upotrijebljeno kao okosnica ratnih operacija počevši od Bitke za Britaniju, napada na Pearl Harbour, bitke za Midway do strategijskog bombardovanja Njemačke i bacanja atomskih bombi na Hirošimu i Nagasaki.
Prema procjenama, preko pola miliona borbenih aviona je bilo uključeno u borbena dejstva, a oko 250.000 ih je uništeno. Krvave i okrutne bitke koje je vodilo vazduhoplovstvo zabilježene su mnoštvom fotografija od kojih se neke i danas koriste kao ilustracije rata koji je od 1939. do 1945. godine vođen na nebu. Zanimljivo je da su neke od najupečatljivijih vazduhoplovnih fotografija iz vremena Drugog svjetskog rata snimljene upravo iznad Jugoslavije.
Vrana je izdvojio pet najprepoznatljivih fotografija aviona i vazduhoplovnih dejstava snimljenih tokom Drugog svjetskog rata i ukratko opiše okolnosti nastanka svake od njih. Pri tome je jedni kriterij trebao biti koliko je neka fotografija poznata i prepoznata ne samo među vazduhoplovnim entuzijastima ili istoričarima, već i u popularnoj kulturi. Ipak, taj zadatak se pokazao pretežak, pa je ljestvica spuštena, a izbor proširen na petnaest fotografija.
Štuka
Junkers Ju-87 Štuka se smatra najozloglašenijim avionom Drugog svjetskog rata. Reputaciji ovog aviona su doprinjele dvije stvari, sirena koja je prodorno zavijala tokom obrušavanja i njemačko razaranje gradova vazdušnim bombardovanjima koja je vršio i ovaj avion. Sa Štuke su bačene prve bombe u Drugom svjetskom ratu prilikom napada 1. i 3. eskadrile 1. divizije obrušavajućih bombardera Luftwaffe na most kod Tczewa u Poljskoj, 1. septembra 1939. godine. Fotografija formacije tri Štuke povezana je sa ovim napadom iako zapravo nema potpunih podataka o njenom autoru, mjestu i vremenu nastanka, a korištena je i kao ilustracija njemačkog Blitzkriega.
Bijeli ljiljan
Tokom Drugog svjetskog rata u Sovjetskom savezu žene su učestvovale u borbama ravnopravno sa muškarcima. U ratnom vazduhoplovstvu su bile formirane isključivo ženske jedinice poput 588. puka noćnih bombardera koji su Njemci nazvali Nachthexen ili Noćne vještice zbog njihove taktike prilaza i bombardovanja sa ugašenim motorima aviona. Jedna od najpoznatijih žena borbenih pilota Sovjetskog saveza je bila mlađi poručnik Lidijaa Litvjak, na fotografiji stoji lijevo, poznata kao 'Bijeli ljiljan', po cvijetu koji je bio nacrtan na trupu njenog lovca Jakovljev Jak-1.
Pokraj nje su još Jekatarina Budanova i Marija Kuznjecova. Tokom rata je mnogo njenih fotografija snimljeno i objavljeno u štampi jer je bila jedina žena koja je oborila 14 njemačkih aviona prije nego što je poginula 1. augusta 1943. godine kao komandir 3. eskadrile 73. gardijskog lovačkog puka. Odlikovana je ordenom Heroja Sovjetskog saveza. Rat je preživjela jedino Marija Kuznjecova koja je preminula 1990. godine.
Leteći tigrovi
Američka dobrovoljačka grupa je neformalna vazduhoplovna jedinica koju je formirala i opremila američka vlada kako bi sudjelovale u borbi protiv Japana u Kini prije nego su Sjedinjene američke države zvanično ušle u rat. Letećim tigrovima je komandovao Claire Lee Chenault, a zvanično su bili jedinica Kineskog vazduhoplovstva.
Avioni Curtiss P-40 Warhawk kojima su letjeli prepoznatljivi su po nacrtanim čeljustima na nosu aviona i taj se detalj veže za ovu jedinicu, iako je zapravo nastao kao taktička oznaka 112. skvadrona RAF u sjevernoj Africi. Fotografija formacije Letećih tigrova snimljena je iznad Kine rane 1942. godine i širena u propagandne svrhe jer je to u to vrijeme bila jedina saveznička vazduhoplovna jedinica koja se uspješno nosila sa japanskim vazduhoplovstvom.
Lightninzi sa Newsweek magazina
Nerijetko su se na naslovnicama magazina, pogotovo tokom ratova, pojavljivale fotografije aviona. Tako je na naslovnici Newsweek magazina kao ilustracija članka “Airpower: The Strong Arm of Invasion” od 12. jula 1943. godine objavljena jedna od najpoznatijih fotografija jednog od najslavnijih aviona Drugog svjetskog rata, Lockheed P-38 Lightning.
Fotografija formacije aviona 95. lovačkog skvadrona 82. lovačke grupe USAAF-a koju predvodi potporučnik Bob Kirtley je snimljena iznad Mediterana tokom savezničkih priprema za iskrcavanje na Siciliju. 82. lovačka grupa će od rane 1944. godine sa aerodroma u južnoj Italiji često djelovati i iznad Balkanskog polustrva.
Zero Hirjošija Nišizave
Hirjoši Nišizava je bio pilot Japanske carske mornarice sa najviše vazdušnih pobjeda, 103 ukupno. Sve pobjede je odnio u avionu Mitsubishi A6M2 Zero kao pilot Tainanske vazduhoplovne grupe (Tainan kokutai) koja je letila u sastavu 25. vazdušne flotile (Dai nijugo koku sentai) iznad Filipina i Nove Gvineje.
Fotografiju Zeroa Hirjošija Nišizave je napravio pilot, također vazdušni as, zastavnik Saburo Sakai, iznad Solomonovih ostrva tokom leta u borbu protiv američkih aviona stacioniranih u bazi Port Moresby na Južnoj Gvineji. Sakai je teško ranjen u borbama iznad Gudalkanala 7. augusta 1942. godine, nakon čega je ostao slijep na jedno oko, a Nišizava je poginuo leteći u nenaoružanom transportnom avionu 26. oktobra 1944. godine iznad Filipina. Saburo Sakai je učešće u ratu i borbe Tainanske vazduhoplovne grupe u Drugom svjetskom ratu opisao u svojim memoarima "Samuraj“.
Doolitov napad
Jedna od najodvažnijih vazduhoplovnih akcija Drugog svjetskog rata bilo je prvo bombardovanje Japana snagama američkog ratnog vazduhoplovstva. Formacija od šesnaest bombardera North American B-25 Mitchell kojom je komandovao potpukovnik James Doolittle poletila je 18. aprila 1942. godine sa nosača aviona USS Hornet kao bi bombardovala mete u Tokiju. Plan je bio da nakon izvršenog zadatka avione prelete u Kinu gdje bi sletili na teritoriju pod kontrolom Kuomintanga jer bombarderi B-25 nisu bili palubni avioni koji bi mogli sletiti nazad na nosač. Napad je izazvao jako malo stvarne štete, ali je imao ogroman uticaj na američki moral poljuljan napadom na Pearl Harbour.
Samo jedan avion koji je sudjelovao u napadu je uspješno sletio nedaleko od Vladivostoka u Sovjetskom savezu, dok su ostali avioni pali usljed nedostatka goriva. Ipak, od 80 vazduhoplovaca koliko je učestvovalo u misiji 69 se uspjelo vratiti u Sjedinjene države, 3 su poginula, a 8 je zarobljeno od kojih su četvorica preživjela zarobljeništvo. Fotografija bombardera kako poljeće sa palube nosača aviona obišla je svijet uz vijest kako je uzvraćen udarac Japanu i smatra se da je imala veći učinak na moral nego što je bombardovanje donijelo vojne koristi. James Doolittle je za ovu misiju odlikovan Kongresnom medaljom časti, a krajem 1944. godine je u činu brigadnog generala komandovao 15. zračnim snagama USAAF koje su djelovale i iznad naših krajeva. Umro je 1993. godine.
Marauder iznad Banje Luke
Nakon početka njemačke ofanzive na slobodnu teritoriju i napada Drvar, 25. maja 1944. godine, saveznička vazduhoplovstva stacionirana u Italiji pokreću niz protivudara kako bi oslabili njemačko nastupanje. U periodu od sedam dana Saveznici su izvršili oko 1000 borbenih letova iznad Bosne i Hercegovine i Hrvatske napadajući njemačke jedinice, kolone, položaje, garnizone i saobraćajnice. 31. maja 1944. godine bombardovana je i Banja Luka, a cilj napada je bio zagušenje i izazivanje haosa u saobraćaju.
Ovo bombardovanje je izvršio 12. skvadron Južnoafričkog ratnog vazduhoplovstva (SAAF) avionima Martin B-26 Marauder koji je letio u sastavu Pustinjskih vazdušnih snaga (DAF) u dva napada sa po dvanaest aviona. Fotografiju je snimio član posade jednog od aviona koji je učestvovao u napadu, a dugo je korištena kao ilustracija dejstvovanja Saveznika u pomoći Titovim snagama.
Plimni talas
Fotografija aviona Consolidated B-24 Liberator nadimka 'Sandman' iz 98. bombarderske grupe USAAF u niskom letu iznad dimnjaka zapaljene rafinerije Astra Romania u rumunskom Ploeštiju postala je ikonički prikaz savezničkih nastojanja da prekinu snabdijevanje naftom nacističke Njemačke.
Operacija Plimni talas (Tidal wave) koja se smatra američkom bombarderskom operacijom sa najviše žrtava izvršenja je 1. avgusta 1943. godine. Tada je 178 američkih aviona B-24 Liberator iz 98. i 376. grupe 9. vazduhoplovnih snaga, te 44., 93. i 398. grupe 8. vazdušnih snaga bombardovalo rumunske rafinerije poljećući sa aerodroma u sjevernoj Africi. 53 aviona sa 496 članova posade se nisu vratili sa zadatka.
Južnoafrički Spitfirei
Formacija aviona Supermarine Spitfire Mk.Vc Južnoafričkog ratnog vazduhoplovstva snimljena je iznad Jadranskog mora kasne 1943. godine. Avioni pripadaju 2. skvadronu 7. winga Južnoafričkog ratnog vazduhoplovstva koja je među prvim savezničkim jedinicama koje su djelovale iznad Bosne i Hercegovine.
Drugi skvadron je bio poznat kao 'razbijač aerodroma' specijaliziran za napade iz brišućeg leta i u BiH je, između ostalog, napao aerodrom u Mostaru 29. novembra 1943., a potom i aerodrom u Banjoj Luci 6. aprila 1944. godine kada je ubijen pilot Bojnog zrakoplovstva NDH natporučnik Cvitan Galić koji se proslavio vazdušnim pobjedama na Istočnom frontu. Fotografija je dugo korištena uz novinske tekstove o vazduhoplovnim dejstvima iznad Mediterana.
Happy Xmas Adolf
Zemaljsko osoblje naoružava bombarder DeHavilland Mosquito Mk.XVI B iz sastava 128. skvadrona 8. grupe za obilježavanje ciljeva RAF-a bombom mase 4,000 funti zvanom 'cookie' (kolačić). Na bombi je napisano Sretan Božić Adolf. Fotografija je snimljena tokom priprema za misiju iznad Njemačke na aerodromu Wyton u Engleskoj u decembru 1944. godine.
Objavljivana u dnevnim novnama u Engleskoj fotografija je ilustrovala napor Bombarderske komande RAF-a da doprinese završetku Drugog svjetskog rata. Avion sa fotografije je oboren u noći između 4. i 5. februara 1945. godine u misiji bombardovanja Hanovera, a oba člana posade su poginula.
Prijateljska vatra
U bombardovanju Berlina 19. maja 1944. godine koje je bilo dio savezničke bombarderske ofanzive na Treći Reich učestvovao je i avion Boeing B-17G Fortress nadimka 'Miss Donna Mae II' iz sastava 94. bombarderske grupa 8.vazdušnih snaga USAAF.
Ovaj avion je pogođen bombom od 1000 lb bačenom iz aviona iznad njega koja mu je otkinula lijevi horizontalni stabilizator. Oštećena Leteća tvrđava je prešla u nekontrolisano obrušavanje i pala, a svih je 11 članova posade poginulo. Fotografiju je snimio član posade bombardera iz kojeg su bombe bačene.
Raketiranje Žužemberka
Ovo je vjerovatno jedna od najpoznatijih fotografija snimljenih tokom Drugog svjetskog rata. Nastala je 13. februara 1945. godine tokom raketnog napada aviona Bristol Beaufighter Mk.XRP 19. skvadrona Južnoafričkog ratnog vazduhoplovstva na njemačko uporište u Žužemberku u Sloveniji. Svi južnoafrički Beaufighteri imali su foto-kamere ugrađene u nos kojima su snimali napade.
Tako je snimljen i avion poručnika Stevea Stevensa kako ispaljuje salvu raketa na njemački položaj koji su na zemlji napadali partizani. Ratni put Stevea Stevensa je opisan u njegovim memoarima "Beaufighters over Balkans“ u kojima je ispričana cijela priča o nastanku ove fotografije.
Bomba sa padobranom
Para-frag bombe koje je iz brišućeg leta bacio bombarder B-25 Mitchell padaju na japanski bombarder Mitsubishi Ki-21 tokom napada američkih 5. Vazdušnih snaga na aerodrom Old Namlea na ostvu Buru u Holandskoj istočnoj Indiji, 15. oktobra 1944. godine.
Nekoliko sekundi nakon što je fotografija snimljena avion na zemlji je progutala vatra. Ovakvi napadi su bili standardan način djelovanja američkih aviona protiv japanskih snaga jer su tako najefikasnije izbjegavali protivavionsku odbranu. Ovo je jedna od najčešćih fotografija kojima se u posljeratnoj literature ilustrovao vazdušni rat na Pacifiku.
Šturmovici iznad Berlina
Fotografija formacije jurišnika Iljušin Il-2 Šturmovik dugo je korištena kao ilustracija prvog sovjetskog bombardovanja Berlina u Drugom svjetskom ratu 8. avgusta 1941. godine, iako je snimljena nekoliko godine kasnije.
Prvo sovjetsko bombardovanje berlina izvršilo je 9 bombardera DB-3 iz sastava Baltičke flote. Formacija Šturmovika na fotografiji pripada 4. vazduhoplovnoj armiji vazdušnih snaga Sovjetskog saveza pod komandom general-pukovnika Konstantina Veršinina koja je tokom aprila 1945. godine davala vazdušnu podršku Crvenoj armiji u završnim borbama za zauzimanje Berlina iznad kojeg je fotografija nastala.
Dakota iznad Gize
Dakota je nenaoružani avion koji je pobjedi Saveznika u Drugom svjetskom ratu doprinjeo koliko i bilo koji lovac ili bombarder. Nakon američkog iskrcavanja u Tunisu u operaciji 'Torch' i pobjede Saveznika protiv Romeloveg 'Afrika korpsa' u Sjevernoj Africi fotografija aviona Douglas C-47 Dakota američke Vazdušne transportne komande je prikazivala prisutnost američke vojne moći u svim krajevima gdje se vodi rat.
Na prikazanih 15 fotografija ne nalaze se svi avioni koji su dobrim ili zlim glasom zaslužili da budu prikazani, kao ni snimci bitaka ili operacija koje je iznjela avijacija. Kriterij odabira je bila isključivo prepoznatljivost, medijska raširenost ili propagandni domet, a cilj predstavljanje ili stavljanje fotografija koje ste sigurno negdje vidjeli, bilo kao ilustraciju ili propagandu, u njihov stvarni historijski okvir.
Na samo 15 fotografija nemoguće je predstaviti Drugi svjetski rat kakav je vođen na nebu jer bi za to trebalo mnogo više. Ipak, nadamo se da je ovaj izbor, ako ništa, dobar uvod znatiželjnim pojedincima za daljnje proučavanje.
