Marija Todorova: Nacionalizam može nestati, suverentitet se prebacuje na Evropsku uniju
U knjizi Imaginarni Balkan, Todorova se bavi temom o tome kako je Evropa stvarala narative o Balkanu, koji je iako geografski neodvojiv, unutrašnje konstruisan kao evropska drugost. Evropa koja to zapravo i nije. Razgovor sa Todorovom je vodio vanredni profesor na Univerzitetu u Sarajevu Senadin Musabegović.
Todorova je kazala kako je u uvodu bosanskog izdanja navela primjer pisanja Urlicha von Richenthala koji je u 15. stoljeću napravio geografsku podjelu Evrope i ljude podijelio na osnovu njihove religijske pripadnosti.
"On je rekao Evropa su ljudi kao mi, misleći na kršćane-katolike. Rekao je Azija su ljudi koji su muslimani od sjeverne Afrike do Indije. Za Afriku je rekao da su to dva glavna grada Konstantinopolj i Atina i mislio je na pravoslavlje. Za Bosnu, što je interesantno rekao je da ima EuroBosna koja je katolička i druga koja je Afrika. Tada nije bilo muslimana tj. Azije. Naravno, Afrika u njemačkom razumijevanju toga vremena je bila nešto van kraljevstva prihvatljivog. To su ljudi koji su pagani", kazala je Todorova.
Istakla je da je prema takvom tumačenju antička Evropa, koja je bila Balkan za koju se zna da je zapravo bio Evropa u antici pretvorio u Aziju i Afriku.
"Sa osmanskim osvajanjem Balkan je postao Azija u Evropi, a onda se vratio Evropi, ali ne u potpunosti. Ako mi dozvolite može se i nastaviti. Zato što danas Evropa postaje veća i to je nešto što sam napisala u jednom trenutku", kazala je Todorova.
Todorova je rekla kako je nakon 1989. godine Centralna Evropa prihvaćena kroz shvatanje o habsburškom naslijeđu, ali se želio getoizovati Balkan i ona je to odbacila.
Stereotipi o Balkanu
"Stereotipi o Balkanu su nešto što je historično, nisu oduvijek postojali. Nastali su u drugoj polovini 19. stoljeća i početkom 20. stoljeća kada su se carstva raspadala i od njih su nastajale male države koje su se mučile, pokušale modernizovati i ovo je vrijeme kada se loše gledalo na 'kleinstaaterei'. U jednom trenutku se dešavalo ujedinjenje Italije i Njemačke i odjednom su nastale nove države koje govore različite jezike", kazala je Todorova.
Naglasila je da je termin balkanizacija nije nastao u vrijeme raspada Osmanskog carstva, nego kada se raspadalo Habsburško i Rusko carstvo, te je odjednom nastalo mnogo država koje su izgledale kao balkanske države stotinu godina prije.
"Postojala je nelagoda u već stabilnim nacionalnim državama na zapadu, da će imati nove rivale koji pokušavaju da se modernizuju. Nekada sam se šalila, da konačna Evropeizacija Evrope se dešava na Balkanu jer prave homogene nacionalne zemlje kakve je Zapadna Evropa napravila u prethodna tri ili četiri stoljeća. To se radilo na isti način, etničkim čišćenjem, protjerivanjem manjina, ubijanjem, genocidom i nastale su stabilne nacionalne države", kazala je Todorova.
Navela je kako se ekonomski centri uvijek pomjeraju, a da je Balkan uvijek bio periferija osim u slučaju Osmanskog carstva kada je Balkan bio ekonomski centar Osmanskog carstva.
"Ratovi se nisu dešavali zbog drevne mržnje, ljudi su prilično isti, ali ne treba ići tako daleko da se romantizuju carstva. Dok sam bila u Bugarskoj i podučavala osmansku historiju uvijek sam objašnjavala da to nije crna rupa i tamno doba nego da ima i nešto zanimljivo. Kada sam otišla u SAD i držala nastavu iz Osmanske historije morala sam uraditi obrnuto jer su studenti, koji žive u carstvu i vole carstva. Vole Osmansko carstvo i ne razumije zašto postoji nacionalizam. Morala sam objasniti zašto je postojala opozicija carstvima", rekla je Todorova.
Podvukla je kako ne treba idealizovati ni Carstva ni nacionalne pokrete i države koje su težile homogenizaciji.
"Prvi svjetski rat je vrhunac nacionalizma. Nisu svi intelektualci podržavali nasilje, ali su podržavali nacionalne programe. Interesantno, samo četiri stranke među socijaldemokratskim strankama su glasale protiv rata. To su bile italijanska, srbijanska, bugarska i lijevo krilo u Rusiji", kazala je Todorova.
Navela je činjenicu da su tokom Balkanskih ratova se desila nasilja, nakon više decenija mira i intelektualci su bili šokirani.
"Kada su se desili jugoslovenski ratovi, Zapad je počeo govoriti o trećem Balkanskom ratu. Zato što se dešavao pristup Evropi i tako se getoizovao čitav Balkan, i ovi događaji su korišteni za zadržavanje ostalih van Evrope", kazala je Todorova.
Todorova je navela da postoje sličnosti među balkanskim narodima, jezičke, kulturne, muzičke i da je to način na koji nacionalizam može biti slomljen.
"Kada kažem da živimo u vrijeme nacionalizma, ističem da se radi o silaznoj putanji, nije više vrhunac nacionalizma. Mislim da nacionalizam dugoročno može nestati, ali ne i kratkoročno. Zato na kraju, naša zdravstvena zaštita je nacionalna, naše penzije su nacionalne. Na neki način nacionalizam je institucionalizovan i mi se ne možemo boriti protiv ovih institucija. Ali malo po malo, suverenitet se sa Evropskom unijom, ako ne postane previše birokratizovana, prebacuje. To je zapravo dobra stvar, to je način da se slome nacionalne institucije i nacionalizam", istakla je Todorova.
Jugoslavija u očima istočne Evrope
Rekla je kako je čitav istočni blok osim Albanije zavidio Jugoslaviji i da im se dopadalo to što Jugoslavija radi. Bugarskoj se posebno to sviđalo. Podsjetila je kako je 1945. postojao plan o carinskoj uniji Jugoslavije i Bugarske koji je zaustavio Staljin.
"Pokret Nesvrstanih je bio harizmatična karakteristika Jugoslavije. Ispostavilo se da je većina socijalističkih država imala jako dobre odnose sa tzv. Trećim svijetom, ali ne na način na koji je Tito mislio. Mislim da je Tito bio sjajan političar, koji je dobro manevrisao između prvog, drugog i trećeg svijeta. Ne mislim da je Pokret Nesvrstanih postigao nešto značajni, ali je bio jako lijepa ideja", pojasnila je Todorova.
Todorova smatra da je getoizacija Balkana zapravo približila balkanske ljude.
"Prije jugoslovenskih ratova Bugarska je bila jedina balkanska država. Jugoslavija je na istok gledala sa visine i da nije Balkan. Odjednom su otkrili da su Balkan. Grci su uvijek igrali između Mediterana i Balkana, ali 1989. su voljeli Balkan jer je to bilo mjesto gdje su bili najrazvijeniji, gdje su imali velike investicije, gdje su mogli način jeftinu radnu snagu pa im se sviđalo da budu Balkan. U slučaju Rumunije, oni do danas su razvučeni između pripadnosti Centralnoj Evropi i Balkanu. Kad sam napisala knjigu imala sam par poruka, mi nismo Balkan, a onda su se žalili što si pisala tako malo o Rumuniji. Svi su odjednom prepoznali Balkan", istakla je Todorova.
Zaključila da smatra da je sa par izuzetaka nema više teritorijalnih problema na Balkanu.
