Historijska priča o Valteru je napetija i od filma: Kako je spremano oslobađanje Sarajeva
Otpor ilegalaca u Sarajevu je dobio svoju mitološku dimenziju nakon snimanja filma "Valter brani Sarajevo", ali historijska priča o ilegalcima koji su se suprostavljali fašističkoj okupaciji nije ništa manje uzbudljiva i zanimljiva.
Marko Atilla Hoara u knjizi Bosanski muslimani u Drugom svjetskom ratu opisuje kako je Sarajeva izgledalo u toku 1944. i 1945. godine pred neposredno oslobađanje grada.
On ističe kako je već 1943. izgled grada bio uveliko izmijenjen, jevrejska zajednica je nestala, dobar dio stanovništva je bio mobilizovan u različitim vojnim formacijama, a pristizanje izbjeglica iz istočne Bosne je povećalo broj stanovnika sa prijeratnih 90.000 na 115.000. Mnogi od ovih izbjeglica su bile smještene u nehumanim uslovima, a glad je bila nesnosna čak i među radnicima koji su radili u ključnim sektorima.
Osim toga Sarajevo je 1942. i 1944. godine bilo pogođeno teškim epidemijama tifusa, a u nekoliko navrata Sarajevo su bombardovali i i saveznički avioni. U bombardovanju 29. novembra 1943 poginulo je 105 ljudi, savezničke bombe su osmog septembra 1944. pogodile izbjegličke barake u naselju Alipašin most i tada je poginulo 300 civila, a sedmog novembra je poginulo još 173.
Ilegalni pokret u Sarajevu
Ilegalnom pokretu u Sarajevu je trebalo dugo da se oporavi od hapšenja koja su se desila između novembra 1942. i aprila 1943. godine. Nakon aprilskih hapšenja i Džemal Bijedić, sekretar Mjesnog komiteta KPJ Sarajeva je bio prisiljen da napusti grad.
Situacija je počela da se popravlja u septembru 1943. godine kada je u Sarajevo prebačen Vladimir Perić Valter. Specijalista za ilegalnu organizaciju Valter je u Sarajevo prebačen iz Tuzle u komplikovanoj operaciji u kojoj su učestvovali i domobranski oficiri koji su sarađivali sa partizanima.
Naime, njega je na motociklu iz Tuzle u Gračanicu devetog septembra 1943. prebacio domobranski oficir Ahmed Hasić. Gračanicu su tada kontrolisale domobranske snage pod komandom Sjeda Đulića, također simaptizera Narodnooslobodilačkog pokreta.
Nakon toga Valter je sa Hasićem otišao u Doboj gdje je upravo imao također domobranski oficir blizak NOP-u Reuf Đonlagić. Tamo je u Đonlagićevoj kući razgovoarano o aktivnostima NOP-a.
Pred ponoć 10. septembra Valter je obukao uniformu domobranskog potporučnika uzeo lične dokumente od Đonlagića i u pratnji operativaca NOP-a ispraćen na željezničku stanicu, gdje su on i Hasić sjeli u vagon za domobranske oficire i krenuli za Sarajevo.
Valter u Sarajevu
Zahvaljujući Valteru do partizanskog napada u aprilu 1945. godine, Sarajevo je imalo organizaciju KPJ sa 50 članova, organizovan SKOJ, Antifašistički forum žena i ćelije NOP-a su postojale u gotovo svim bitnijim firmama i institucijama.
Ukupan broj ljudi koji su sarađivali i radili sa ilegalnim NOP-om bio je oko 4.000, a 1.500 je bilo spremnih da se bore u sadejstvu sa snagama iz vana. Sredinom 1944. godine formiran je Narodnooslobodilački odbor u gradu čiji je predsjednik bio nekomunista Zaim Šarac, a Vladimir Perić Valter sekretar.
Građani Sarajeva su skupljali pomoć za NOP, porodice uhapšenih boraca NOP-a, a prema riječima jednog od aktivista NOP-a najvažniji izvor takve pomoći je bilo muslimansko dobrotvorno društvo Merhamet. Merhamet je legalno radio u Nezavisnoj državi Hrvatskoj, a podršku je imao i od ustaša i partizana..
Najvažniji kraci mreže ilegalnog NOP-a sezali su u Oružane snage NDH. Imala je svoje saradnike u policiji, Protivzračnoj odbrani, Autokomandi, Aerodromu i mnogim jedinicama koje su bile smještene u Sarajevu. Partizani su dobijali važne obavještajne podatke, ali i opremu od svojih saradnika unutar snaga NDH-a. Tako je potporučnik Mustafa Šaćiragić patrole sa sanducima oružja i municije vodio na unaprijed dogovorena mjesta, gdje ih je kasnije preuzimao NOP.
Aerodrom u Rajlovcu je bio leglo aktivnosti otpora. Aerodromski dojavni centar je od početka rata bio pod kontrolom ljudi koji su se povezivali sa NOP-om. Direktor obavještajnog centra Dojavništva je bio Ivan Marović, Hrvat koji je ranije služio u jugoslovenskoj vojsci i koji je radio stanicu koristio za komunikaciju sa Vrhovnim štabom.
Pripreme za oslobađanje grada
Oslobađanje Sarajeva se očekivalo od druge polovine 1944. godine, a Mjesni komitet je napravio plan "Komanda za odbranu grada", koji je predviđao akcije sa ciljem sprečavanja da okupatori u povlačenju unište privredne objekte i civilnu infrastrukturu, pružanje vojne pomoći partizanskim jedinicama i zbrinjavanje ranjenika i vojnika.
Formirane su udarne grupe koje su brojale oko 1.500 naoružanih ilegalaca, a zadatak im je bio da napadnu neprijatelja iznutra dok partizani budu napredovali ka gradu.
U februaru 1945. godine u Sarajevo je stigao Maks Luburić, komandant ustaškog sistema koncentracionih logora i odmah organizovao namještenja suđenja pristalicama NOP-a. Desecima građana Sarajeva je suđeno i pogubljeni su ili deportirani.
Nakon neuspješnog pokušaja atentata na Maksa Luburića uslijedila je ustaška odmazda koja je kulminirala javnim vješanjem 45 ljudi u noći 27. marta na Marin dvoru. Ustaše su pucale na ljude koji su pokušali doći do tijela svoje rodbine i rođaka. Luburić je za svega nekoliko dana ubio 323 osobe, a još mnogi su stradali u transportu ka logorima. Luburić je sa pratnjom iz Sarajeva pobjegao četvrtog aprila.
