“Jevreji Sarajeva često kažu da su u životu preživjeli dva holokausta”, kaže Aleksandra Cholewa, istraživač američkog Memorijalnog muzeja Holokausta u Washingtonu, koja trenutno u BiH provodi projekat dokumentacije zločina počinjenih nad Jevrejima tokom Drugog svjetskog rata.
“Oni kao i ostale Sarajlije smatraju da su bili mete ovog rata”, kaže Cholewa za Justice Report.
Iako je Savez jevrejskih općina Jugoslavije, u istraživanju urađenom neposredno nakon rata, evidentirao stradanje samo osam članova u proteklom ratu na području BiH, broj Jevreja koji žive u ovoj zemlji danas je upola manji u odnosu na onaj prije rata.
Relativno mali broj nastradalih ne pokazuje pravu sliku gubitka koji su Jevreji pretrpjeli. Veliki gubatak, ne samo za jevrejsku zajednicu, je šteta nanešena rušenjem spomenika i činjenicu da, kao rezultat velikog iseljavanja, Jevrejska zajednica u BiH danas broji oko 1.000 članova.
Prema podacima Jevrejske općine u Sarajevu, u toku skoro tri godine opsade grada, konvojima su izveli oko 1.000 članova jevrejskih općina Bosne i Hercegovine, ali i oko 1.500 nejevreja. Veliku podršku u ovoj aktivnosti dobili su od American Jewish Joint Distribution Committeea (JDC).
Između dvije vatre
Istraživanje Saveza jevrejskih općina Jugoslavije govori da je na području BiH od ratnih dejstava poginulo šest članova Jevrejske općine u Sarajevu, te dva u Banjoj Luci, dok je ukupno povrijeđeno njih desetak.
Jevreji u ovom ratu su se našli između dvije vatre, te su nerijetko bili žrtve i svih zaraćenih strana. Tako u Jevrejskoj općini bilježe primjere hapšenja Jevreja od Armije BiH, ali i od Vojske Republike Srpske.
Kada se govori o stradanju Jevreja u BiH tokom proteklog rata, mora se spomenuti i materijalna šteta.
Prema podacima Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika BiH, pet spomenika jevrejskog naslijeđa u BiH, od ukupno osam, oštećeno je između 1992. i 1995. godine.
Jevrejsko groblje u Sarajevu, jedno od najstarijih u Evropi, u toku rata nalazilo se na prvoj liniji borbenih dejstava, te je pretrpjelo teška oštećenja nastala “usljed direktnih udara artiljerijskih projektila i puščanih zrna”. Podaci Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika BiH govore da je u ratu oštećeno “oko 95 posto nadgrobnika”.
Groblje, koje datira iz 16. stoljeća, bilo je i minirano, a očišćeno je tek 1998. godine. Jedinstveno je po nadgrobnim spomenicima kakvih nema među ostalim jevrejskim spomenicima, izuzev u Španiji.
Neposredno pred početak Drugog svjetskog rata, 1939. godine, u BiH je živjelo oko 14.000 Jevreja. U samom glavnom gradu živjelo ih je oko 12.000, što bi značilo da je otprilike svaki osmi građanin Sarajeva bio Jevrej.
Tokom Drugog svjetskog rata, kao rezultat genocida koji su počinile snage Nezavisne Države Hrvatske (NDH), stradalo je preko 10.000 Jevreja. Od preostalih 4.000, oko pola se u idućih nekoliko godina preselilo u novonastalu državu Izrael.
Premda se u popisu stanovništva iz 1991. godine navodi da je u to doba u BiH živjelo samo 426 Jevreja, tačan broj je, prema evidenciji jevrejskih općina, bliži brojci od 2.500, od kojih je samo u Sarajevu živjelo više od pola.
Najveća zajednica danas je ponovo u Sarajevu, gdje općina broji oko 800 članova, dok još postoje općine u Tuzli, Mostaru i Zenici. U Republici Srpskoj jevrejska zajednica ima oko 200 članova, po stotinu u Doboju i Banjoj Luci.
Porodica Klare Pelje, Jevrejke iz Sarajeva, samo je jedna od onih koje su utočište od rata našle u Izraelu. Kako je za Justice Report ispričala, njeno dvoje maloljetne djece izbjeglo je u Izrael “pred početak ratnog stanja” 1992. godine, dok su ona i muž ostali u “opkoljenom gradu” sve do 1994., kada su, uz pomoć konvoja Jevrejske općine Sarajevo i programa spajanja majki sa djecom, i sami uspjeli izaći iz opsade.
Aleksandra Cholewa, istraživač koji se bavi bilježenjem usmene historije Jevreja na području bivše Jugoslavije, kaže da je svoj projekat započela u novembru 2005. godine, a da je do sada snimljeno oko 200 intervjua koji se bave stradanjem Jevreja u toku Drugog svjetskog rata.
“Iz mojih razgovora sa Jevrejima Sarajeva, zaključila sam da su tokom opsade grada htjeli na neki način zahvaliti građanima Sarajeva za pomoć tokom Drugog svjetskog rata i tokom cijele historije. Skoro svaki Jevrejin zna da je dosta Sarajlija tokom Drugog svjetskog rata skrivalo Jevreje, a osim toga, Jevreji su u Sarajevu našli grad koji ih nikad nije iznevjerio”, kaže Cholewa.
Klara Pelja smatra da, s obzirom na činjenicu da je Jevrejska općina Sarajevo zadržala neutralan stav prema zaraćenim stranama tokom rata u BiH, “skoro i nema stradalih članova jevrejskih općina”.
Pouke iz prošlosti
Yechiel Bar-Chaim, nekadašnji direktor JDC-a za Jugoslaviju, kaže da je ova organizacija počela slati određene sume novca i prije rata “kao pomoć Jevrejskoj zajednici u BiH”. Međutim, Bar-Chaim je također rekao da je pravo čudo kako se nekoliko dana od početka sukoba stvorila “mreža izvlačenja” putem konvoja Jevrejske općine.
Jedna od osoba koje su aktivno bile uključene u rad lokalnog tima za pomoć u Beogradu jeste Aron Albahari, Jevrej iz Sarajeva koji je u “privatnoj režiji”, kako je sam rekao, izašao iz grada neposredno prije početka sukoba.
Prema Albahariju, prvi izlasci organizovani su avionima iz Sarajeva ka Beogradu, u aprilu i maju 1992. godine, te je na ovaj način iz grada izašlo 420 članova Jevrejske općine Sarajevo, i 311 građana druge vjeroispovijesti. Ove letove su organizovali Jevrejska općina (JO) Sarajevo, Savez jevrejskih općina Jugoslavije, komanda vazduhoplovstva Jugoslovenske narodne armije (JNA) i JDC.
“Nakon zatvaranja sarajevskog aerodroma zbog ratnih dejstava, izlazak konvoja u organizaciji JO-a odvijao se autobusima, kojih je bilo ukupno osam. Svi su bili u pravcu Splita sa organizovanim prijemom i smještajem u Makarskoj i Pirovcu”, dodaje Albahari.
Autobuskim konvojima iz opkoljenog grada izašao je ukupno 581 Jevrej, te čak 792 nejevreja. Iz ostalih gradova BiH izašlo je, na razne načine, još 159 članova jevrejskih općina, a najveći broj njih iz Teslića, Kaknja i Mostara.
Uz podršku Saveza jevrejskih općina Jugoslavije i JO-a Beograd, kaže Albahari, te sa ogromnom finansijskom pomoći JDC-a, sve izbjeglice su prvo bile smještane u hotelima po Beogradu, a potom su organizovana iseljavanja za Izrael, Kanadu, Španiju, Austriju i Englesku.
Denis Karalić, Bošnjak, dječak čiji put kroz rat prati knjiga Opstanak u Sarajevu, imao je samo 12 godina kada je rat počeo. Njegova porodica je zatražila pomoć od Jevrejske općine, koja mu je pomogla da izađe iz opkoljenog grada 1994. godine i ode u Izrael.
“Što se tiče rata – rat je bio rat, ali mislim da je Jevrejska općina pomagala koliko god je mogla. To nije bio njihov rat, ali pošto su bili u toj teritoriji, morali su i oni, nažalost, ispaštati kao što smo svi mi”, rekao je Karalić za Justice Report.
Uprkos činjenici da se danas u javnosti vrlo malo govori o zaslugama Jevrejske općine Sarajevo u pružanju utočišta i pomoći svim građanima tokom opsade grada, Klara Pelja smatra da je kao rezultat toga “ugled Jevreja porastao”.
“Smatram da u svakodnevnom životu ne postoje prepreke za život Jevreja u BiH, i oni svojim prisustvom grade suživot i toleranciju”, kaže Pelja.
Njeno mišljenje dijeli i Aleksandra Cholewa, koja kaže da su, za razliku od zemalja u regionu, gdje su još uvijek primjetni tragovi antisemitizma, Sarajevo i cijela BiH “fascinantni” kada je riječ o odnosu prema Jevrejima.
“Ovdje nema antisemitizma, i Jevreji se stvarno dobro osjećaju i u Federacji i u Republici Srpskoj”, kaže Cholewa.
