Autobusi London Transporta u Sarajevu: Kako i kada su zaista stigli
Nakon faze nastanka, a onda i razvoja javnog gradskog autobuskog saobraćaja u Sarajevu u periodu od 1945. do 1960. godine, zanimljiva faza je dolazak "londonaca" o kojoj donosimo detaljnu i tačnu hronologiju.
Ovaj vrijedan i vrlo rijedak materijal, kao i historijske činjenice, u svojoj knjizi "Fragmenti istorije automobilizma u Bosni i Hercegovini s početka 20. vijeka" detaljno je obuhvatio i opisao autor Šefik Braco Emrić. On je ovaj tekst prilagodio iz arhivskih dokumenata i tekstova.
Prvi britanski autobus koji je 1951. godine stigao iz Londona u Sarajevo i Jugoslaviju uopšte, a s namjenom predstavljanja voznih i transportnih karateristika londonskih autobusa, bio je Guy Arab G36 sa Weymann karoserijom proizveden 1943. godine. Prodat je Autoprevozu Sarajevo u januaru 1952. godine.
Efikasnost ovog autobusa zainteresovala je gradske vlasti Sarajeva pa je delegacija na čelu sa zamjenikom gradonačelnika Sarajeva, Ljubom Kojo (Ljubomir Kojo 1920-1993) otputovala u London s namjerom da kupi još 5 ovakvih autobusa. Nakon nekoliko dana od formalnog dostavljanja ponude, delegacija je od London Transporta dobila obavijest prema kojoj može kupiti autobuse po cijeni od 175 funti po komadu. Bila je to iznenađujuće niska cijena pa je umjesto planiranih 5 kupljeno 10 autobusa.
Transportovani su brodom do Luke Hamburg u Njemačkoj gdje su ih preuzeli vozači Autoprevoza i dovezli u Sarajevo. Bili su to autobusi britanskog proizvođača Guy Arab Mk I / Mk2 (tip G36, G37, G43, G100, G111, G122 G131, G135, G137, G286, G300) proizvedeni u periodu od 1942 do 1945. godine. Tako je Sarajevo kao prvi grad u Jugoslaviji londonske dvospratne tzv. double deckere i londonske autobuse uopšte, uključio u svoj javni gradski saobraćaj.
Prvi dvospratni autobus garažnog broja 30. prošao je ulicama Sarajeva na liniji za Ilidžu aprila 1952. godine i ubrzo dobio nadimak Čardak. Sredinom ljeta u saobraćaj je uključeno još 9 dvospratnih autobusa zahvaljujući kojim je u Sarajevu pojačan autobuski gradski saobraćaj pa je te godine Autoprevoz sa 35 vozila prevezao 1.452.874 putnika i time prebacio plan za 82%. Ipak, dvospratni autobusi stvorili su Autoprevozu jedan dodatni problem obzirom da zbog svoje visine nisu mogli prolaziti ispod podvožnjaka na Dolac Malti pa su saobraćali okolnim ulicama pored Paromlina i bivše Plinare izlazeći sporednom ulicom kod Čengić Vile na Ilidžansku cestu. Autoprevoz se kao investitor sa izvođačem radova GP Niskogradnja Sarajevo prihvatio obimnog i komplikovanog posla na rekonstrukciji puta ispod podvožnjaka tako da su u proljeće 1953. godine ispod podvožnjaka na Dolac Malti dvospratni autobusi normalno prolazli.
Sredinom maja 1953. godine, sa prekookeanskog broda Učka, iskrcana su četiri londonska dvospratna autobusa namijenjena sarajevskom Autoprevozu i bio je to posljednji dio tadašnje pošiljke od ukupno jedanaest autobusa kupljenih za potrebe Sarajeva. Tako su iz Luke Rijeka put Sarajeva krenuli polovni dvospratni autobusi marke Guy Arab Mk I / Mk2 proizvedeni u periodu od 1941. od 1945. godine.
Pored ovih autobusa iste godine je od London Transporta kupljeno i pet jednospratnih autobusa AEC Regal tip LT T558, da bi već 1957. godine broj jednospratnih londonskih autobusa iznosio dvadeset. Ovi autobusi proizvedeni su 1938. godine, a prva proizvodnja autobusa AEC Regal u Velikoj Britaniji započela je 1929. godine sa 6-cilindričnim benzinskim (Otto) motorom i poznati su kao model 662. Međutim, krajem 30-ih i početkom 40-ih godina benzinski motori zamijenjeni su Gardnerovim dizel motorima. Jednospratni autobus sa karoserijom Weymann imao je 30 sjedišta i prednja klizna vrata.
Prema dostupnim britanskim izvorima, pedesetih godina 20. stoljeća više od četiri stotine britanskih autobusa izvezeno je u Jugoslaviju, od kojih je najveća pojedinačna serija bila od 65 autobusa iz Londona, transportne STD klase - Leyland PD1 Titans (STD 112-176), a bilo je i drugih britanskih autobusa iz raznih krajeva Velike Britanije uključujući i neke predratne dvospratne londonske autobuse klase T-AEC iz Wallaseya (Wallace), North General, Crosville and Bury, Standerwick 1948, Leyland PS1 Tigar sa karoserijom Burlinghama, serija prijeratnih Ribble Tiger TS8 i mnoge druge, a od ukupnog broja izvezenih autobusa dvospratnih je bilo nešto manje od 50 posto.
Novi poslijeratni dvospratni autobus Guy Arab zasnovan je na autobusnoj šasiji iz 1933. godine i završen je 1942. godine, ali zbog nedostatka materijala, aluminijumski dijelovi su napravljeni od livenog gvožđa, što je povećalo težinu šasije za 20%. Okvir kutijastog oblika bio je izrađen od drveta, prekriven čeličnim pločama, baš kao i većina autobusa iz tog vremena, a velika pažnja posvećena je povećanju vijeka trajanja svih komponenti i vremenu do remonta vozila tako da je novi autobus dobio prednost kod mnogih prevoznika zbog pouzdanosti i niskih troškova rada. Dvospratne autobuse Guy Arab sa 56 sjedišta i stražnjim ulazom preko otvorene platforme, proizvodila je Britanska firma Guy Motors Limited koja je osnovana davne 1914. godine u Wolverhamptonu. Pokretani su 5-cilindarskim Gardnerovim 5LW/6LW dizel motorima, a 1946. godine započela je i poslijeratna proizvodnja šasije jednospratnog modela Arab. Sve šasije su testirane na cesti vožnjom od fabrike do Bridgnortha i natrag, a Guy Motors koji je praktično postavio standard za autobuse London Transporta, postao je istorija britanske automobilske idustrije.
London Transport Executive (LTE) je bila organizacija odgovorna za javni prevoz u širem području Londona u periodu od 1948. do 1962. godine zajedno sa svim transportnim upravama u Londonu od 1933. do 2000. godine, a javni naziv i operativni brand organizacije bio je London Transport.
Osnovna uloga London Transporta bila je kontrola i koordinacija javnog prevoza u Londonu i široj londonskoj regiji.
