U posljednje dvije decenije, širom bivše Jugoslavije izgrađen je rekordan broj novih spomenika – na stotine, možda čak i hiljade njih. Ukupni troškovi procjenjuju se na stotine miliona eura – vjerovatno nekoliko milijardi – u siromašnim zemljama koje često muku muče da iz državnog budžeta omoguće finansiranje javnih službi ili žrtvama rata obezbijede skromna socijalna davanja.
Istraživanje BIRN-a pokazalo je da većina vlada u regionu nema predstavu o tome šta je sve izgrađeno i gdje, ili koliko je to koštalo građane – ne samo finansijski već i time što je učvrstilo etničke podjele koje su i dovele do rata. Spomenicima se obično odaje pošta palim borcima, žrtvama sukoba, istorijskim herojima, stranim saveznicima ili, u nekim slučajevima, ljudima koji se u drugim zemljama smatraju ratnim zločincima. Samo mali broj njih promoviše pomirenje ili etnički univerzalan doživljaj mira.
Umjesto toga, spomenici često zagovaraju selektivno ili podijeljeno viđenje skorašnje istorije – dižući napetost među etničkim grupama – ponekad do te mjere da postaju mete napada i agresivnih protesta, kao što je to ove godine bio slučaj u BiH, na Kosovu i u Srbiji. Nedostatak sveobuhvatnih propisa, uz stihijsku izgradnju spomenika koju nadgledaju opštinske, a ne državne vlasti, posebno je problematičan u BiH i na Kosovu, koji su najviše stradali u sukobima na Balkanu u posljednje dvije decenije.
Ni bosanske ni kosovske centralne vlasti ne posjeduju zvanične podatke o tome koliko je spomenika podignuto u posljeratnom periodu ili koliko je javnih sredstava uloženo u ove projekte. U Ministarstvu ljudskih prava i izbjeglica BiH, djelimično nadležnom za pitanja kulture sjećanja, BIRN-u je rečeno da ne postoji centralizovana evidencija. “Ministarstvo ljudskih prava i izbjeglica nema dovoljno vremena ni resursa da se posveti sakupljanju takvih podataka”, kaže Saliha Đuderija, pomoćnica ministra.
Dozvolu za gradnju spomenika u BiH izdale su 143 opštine, mada su mnogi izgrađeni i bez prethodnog odobrenja. Međutim, iako eksperti smatraju da je u BiH izgrađeno na stotine spomenika posvećenih ratu vođenom u periodu između 1992. i 1995. godine, čak ni opštine ne mogu da kažu tačno koliko.
“
Niko ne zna koliko je utrošeno”
U Ministarstvu kulture Kosova za BIRN kažu da ne postoji potpuna dokumentacija o spomenicima ili troškovima, ali insistiraju na tome da se neka evidencija vodi još od 2002. godine. “Prije više godina, izvršen je preliminarni popis, ali on nije bio dovoljno precizan”, kaže Vjolca Aliju, direktorica Odjeljenja za kulturnu baštinu Ministarstva, opisavši ovo pitanje kao “veoma osjetljivo”. Džejlane Hodža, izvršna direktorica Savjeta za kulturnu baštinu Kosova, napominje da se zbog nedostatka podataka suočava sa “ozbiljnim problemima”.
“Savjet je zadužen da procijeni kulturnu baštinu koju država mora da zaštiti. Mi predlažemo i podnosimo zahtjeve za konkretne slučajeve, ali oni moraju da proisteknu iz popisa koji ne postoji”, kaže za BIRN Hodža. Ona za nedostatak bilo kakvog popisa krivi nesposobne službenike Ministarstva kulture Kosova. “Ministar kulture Memli Krasnići pokazao je u nekoliko navrata da želi da se ovo uradi, ali je okružen nesposobnim ljudima koji nemaju pojma kako da riješe ovaj problem”, tvrdi Hodža.
Vlasti u Hrvatskoj priznaju da su potrošile milione eura na gradnju spomenika u čast boraca i žrtava iz rata za nezavisnost, vođenog od 1991. do 1995, ali ni one ne mogu da otkriju tačan iznos troškova. Jedan od pokazatelja veličine ulaganja jeste “Spomenik hrvatske pobjede” u Kninu, otkriven u avgustu 2011. godine. Samo ovaj spomenik, jedan od stotina podignutih u Hrvatskoj nakon završetka sukoba, koštao je državnu kasu više od milion eura; zapravo, on se pokazao toliko skupim da su osiromašene vlasti uspjele da ga isplate tek godinu dana poslije njegove izgradnje.
U Hrvatskoj je, međutim, pristup estetici kulture sjećanja nešto uređeniji, budući da spomenici žrtvama rata moraju da poštuju određene standarde. I u Srbiji u Ministarstvu kulture kažu da ne postoje zvanični podaci o broju spomenika izgrađenih u posljednjih pet godina. Na državnom nivou, međutim, u Srbiji nije podignut nijedan ratni spomenik u posljednjih pola decenije, iako postoje planovi za izgradnju memorijalnog kompleksa posvećenog svim žrtvama ratova devedesetih.
Grad Beograd je 2012. godine podigao spomenik posvećen žrtvama rata i srpskim “braniocima” koji je koštao 625.000 eura, ali su humanitarne grupe kritikovale ovaj potez tvrdeći da vlasti ponižavaju žrtve izjednačavajući ih sa borcima. Država Srbija troši još i 477.227 eura godišnje na održavanje muzeja bivšeg jugoslovenskog lidera Josipa Broza Tita u Beogradu.
“Motivi često politički”
Vlasti u Crnoj Gori mogu da objelodane za koliko je novih spomenika odobrena gradnja u posljednjih nekoliko godina, ali ni one ne mogu da kažu koliko je novca utrošeno na njih. “Od 2008. godine Ministarstvo kulture odobrilo je podizanje 13 spomen-lokacija (spomenika, spomen-ploča, spomen-bista), imenovanje 63 ulice i preimenovanje jedne javne institucije”, rečeno je za BIRN u Ministarstvu kulture Crne Gore.
Zakon Crne Gore nalaže da spomenici smiju da se grade samo u znak sjećanja na važne događaje, istaknute osobe, borce za slobodu, civilne žrtve rata, velike tragedije, radi njegovanja humanitarnih ideala i kulturno-istorijske tradicije. Gradnju mora da odobri i Ministarstvo kulture. Međutim, u Ministarstvu kažu da samo lokalne vlasti mogu da znaju jesu li odobreni spomenici izgrađeni i po kojoj cijeni. “Projekti se često pokreću na brzinu, bez usvojenog plana, a motivi za sprovođenje dijelom su povezani sa aktuelnim političkim dešavanjima”, ističe za BIRN istoričar umjetnosti Aleksandar Čilikov.
Vlada Makedonije jeste izašla u javnost sa iznosom potrošenim na raskošnu i kontroverznu obnovu glavnog grada po imenu “Skoplje 2014”. Sredinom aprila ona je objelodanila da troškovi iznose 208 miliona eura, uključujući sve spomenike, građevine i trgove do sada izgrađene u sklopu projekta. Gradska opština Centar dobila je 60 miliona eura od ukupnog iznosa, koje je uglavnom potrošila na gradnju novih spomenika, uključujući i 10,5 miliona eura za kip Aleksandra Velikog.
Pored tridesetak spomenika koji su dio “Skoplja 2014”, skoro svaka od 80 opština u Makedoniji podigla je od svojih para jedan ili dva spomenika u posljednjih pet godina. Institucije centralne vlasti u Makedoniji nemaju uvida u te troškove, niti saznanja šta je tačno izgrađeno ili zašto.
“Svaka porodica želi svoj spomenik”
Nedostatak uvida u javnu potrošnju očigledno predstavlja razlog za zabrinutost građana u osiromašenim zemljama. Međutim, to što nema kontrole nad time kakvi se spomenici grade, zabrinjava i zbog procesa poslijeratnog pomirenja. Neregulisana gradnja spomenika znači da oni nude selektivno viđenje skorašnje istorije, bilo da su etnički ili politički “zapaljivi”, slave ratne ubice i učesnike u etničkom čišćenju ili narušavaju dostojanstvo žrtava.
Nikolas Mol, istraživač iz Sarajeva čija je oblast djelovanja suočavanje sa prošlošću, kaže da je izgradnja spomenika izazvala kontroverze u poslijeratnim društvima širom Evrope, ali da je ovo pitanje postalo posebno aktuelno u zemljama bivše Jugoslavije zato što su uspomene na skorašnje ratove toliko žive. “Glavni problem nisu sami spomenici, glavni problem je sociopolitički kontekst koji stvara podjele među etničkim i političkim grupama i u kojem spomenici nastaju. U takvom kontekstu spomenici imaju veći potencijal da postanu faktor podjele, a često se koriste za optuživanje ‘druge strane’”, kaže za BIRN Mol.
Prištinska nevladina organizacija “Alter Habitus”, koja se bavila istraživanjem spomenika građenih između 1999. i 2009. godine, ističe u izvještaju da je većina novih spomenika izgrađena u čast “heroja” Oslobodilačke vojske Kosova (OVK) u ratu 1998. i 1999. godine ili “mučenika” koji su poginuli u borbama. “Obično su spomenici mučenicima ogromnih dimenzija. Oni borce predstavljaju sa oružjem, ručnim granatama i sličnim”, kaže se i dodaje da je podignuto vrlo malo spomenika ženama, “a i ti koji postoje, uglavnom su simbolični i sagrađeni uz pomoć priloga iz porodice”.
Velika većina novih spomenika potekla je iz privatne inicijative čija namjena i značenje nisu regulisani. Izgradnju većine spomenika pokrenule su “porodice žrtava, udruženja ratnih veterana i, u nekim slučajevima, skupštine opština”, kaže se iz “Alter Habitusa” U Prizrenu, na primjer, gdje je zvanična brojka pripadnika OVK poginulih u ratu 157, nastale su tenzije zbog broja porodica koje su insistirale da se podigne spomenik baš njihovim najmilijima.
“Većina porodica željela je da podigne spomenik svojoj rodbini poginuloj u ratu i to u samom centru Prizrena… Imali smo velikih problema da izađemo na kraj sa svim tim zahtjevima”, kaže za BIRN Ruždi Redža, potpredsjednik Skupštine Opštine Prizren. “Na Kosovu imamo dva miliona stanovnika, ali mi želimo dva miliona i jedan spomenik”, dodaje Redža. Tenzije su 2005. u Prizrenu zamalo prerasle u sukob između opštinskih glavešina i ratnih veterana koji su insistirali da se u centru grada podigne spomenik bivšem komandantu OVK Ismetu Jašariju, poznatom kao “komandant Kumanova”, koji je ubijen 1998. godine.
Opštinske vlasti nisu dale dozvolu, ali su ga veterani, uz podršku Demokratske partije Kosova (PDK) čije rukovodstvo potiče iz OVK, ipak podigli preko noći.
“Gradimo na lažnoj istoriji”
Situacija je haotična i u BiH, gdje su neki spomenici regulisani – na primjer, standardizovane spomen-ploče u znak sjećanja na ljude ubijene tokom opsade Sarajeva – ali su mnoge nezavisno finansirala udruženja porodica žrtava, udruženja veterana, porodice i privatni donatori. “Nema zakona, nema strategije, nema zajedničkog i temeljnog pristupa tom pitanju”, primećuje Goran Šimić, profesor tranzicione pravde iz Sarajeva. “Ne postoji pravni okvir za izgradnju spomenika ili za odavanje pošte u cijelosti”, dodaje on.
Podjele duboko ukorijenjene u složeni politički sistem BiH, sa njegovim entitetima, kantonima i opštinama, stvorile su situaciju u kojoj niko ne može tačno da kaže ko gradi spomenike i da li oni odslikavaju istinu o sukobima devedesetih ili samo potpiruju etničke predrasude. “Spomenici se grade na osnovu polulažne istorije i dokumenata, i ko zna kojim novcem”, ističe Šimić.
Zakon na državnom nivou koji bi regulisao odavanje pošte u BiH bio bi korak naprijed, kaže se u nacrtu strategije tranzicione pravde izrađenom 2012. godine, ali koji tek treba da bude zvanično usvojen. Neki od eksperata koji su izradili nacrt strategije vjeruju da je proces odavanja pošte ispolitizovan, da nudi jednostrano viđenje prošlosti, a nekim etničkim grupama se ne dozvoljava da dižu spomenike ili čak samo simbolično odaju poštu svojim mrtvima.
Zakonodavstvo koje uređuje odobrenje lokalnih vlasti za izgradnju novih spomenika ne primjenjuje nijedan kriterijum tranzicione pravde u procesu donošenja odluka, napominje se u nacrtu strategije. “Neke opštine su navodno odbile da odobre sredstva za spomenike druge strane ili čak nisu dozvolile toj grupi da podigne spomenik o svom trošku”, stoji u dokumentu. “Utvrđeno je i da su neki spomenici uništeni sa ciljem da se ponize žrtve iz drugih etničkih grupa”, dodaje se.
Međutim, Nikolas Mol smatra da lokalna udruženja porodica žrtava igraju važnu ulogu u odabiru spomenika koji pokazuju šta se stvarno desilo tokom rata na njihovom području. “Zakoni treba da obezbijede pravni okvir i postave neka ograničenja (na primjer, da bi se izbjegli natpisi koji zagovaraju kolektivnu krivicu), ali ne smiju da regulišu sve i treba da ostave prostora osobama u lokalnim zajednicama koje donose odluke u vezi sa podizanjem spomenika”, kaže on.
Samo kad ratni spomenici budu odslikavali stvarnost stradanja različitih etničkih grupa tokom sukoba u bivšoj Jugoslaviji može biti puta ka pomirenju, kaže za BIRN Sandra Orlović, direktorica beogradskog Fonda za humanitarno pravo (FHP). “Društvo mora da saosjeća sa nastradalim žrtvama druge vjere ili nacije”, dodaje Orlovićeva. Tamara Banjeglav, koordinatorka programa kulture sjećanja nevladine organizacije “Dokumenta” iz Zagreba, kaže da, pored toga što obilježavaju prošla stradanja, spomenici bi trebalo i da promovišu kulturu tolerancije.
“Proces pravljenja i podizanja spomenika ima moć da primora društva da se suoče i kritički preispitaju prošlost i razloge zašto se nešto desilo”, zaključuje Banjeglav, piše Balkaninsight.com.
